Türkiye’nin eşcinsel kültür ve yaşam dergisi GZone, Mart 2016 sayısında İZZET ÇAPA ve ESMA ER’i “Cinsiyetsiz Tuvalet”e soktu. #CinsiyetsizTuvalet, Boğaziçi Üniversitesi LGBTİ Çalışmaları Kulübü’nün girişimleri sonucunda geçtiğimiz ay hizmete açılmıştı.
Bu kadar da değil!
Baharın yaklaşmasını kutlamak için Gzone Dergi Yaşam yazarımız EKİN KESER, özel bir araştırma yaparak tartışmalarla dolu bir konunun tarihten günümüze gelişimini sizlere sunuyor. 15.000 yıllık bir gelenek olan NEVRUZ BAYRAMI’nı kutlandığı kültürlere ve tarihten günümüze gelişmesine göre değerlendirildiği bu özel dosya ile Bahar’ın en eğlenceli ritüeli olan Nevruz’u daha iyi anlayacaksınız…
İşte bu yazının tamamı:
Nevruz Bayramı ya da kısaca Nevruz, Afganlar, Anadolu Türkleri, Arnavutlar, Azeriler, Farslar, Gürcüler, Karakalpaklar, Kazaklar, Kırgızlar, Kürtler, Özbekler, Tacikler, Türkmenler ve Zazalar tarafından kutlanan geleneksel yeni yıl ya da doğanın uyanışı ve bahar bayramıdır. Nev (yeni), ruz (gün) yani ‘’Yenigün’’ anlamını taşır. Bahar yeniliktir, hareketliliktir ve canlılıktır. Kışın tembelliğinin monotonluğunun, donukluğunun silkinişidir.
Pers kaynaklarında adı geçen Nevruz, İran ve Bahai takvimlerine göre yılın ilk gününü temsil eder. Günümüz İran’ında İslami bir kökenden ayrışmış bir şenlik olarak kutlanır Nevruz. Bazı topluluklar Nevruz’u 21 Mart’ta kutlarken, Kuzey Yarım Küre’de olanlar baharı temsilen 22 veya 23 Mart’ta kutlarlar. Zertdüştlük ve Bahai’lerde kutsal bir gün olarak sayılıp tatil edilen bir gündür. Kürtlerde Newroz bayramının Kürt ve İran mitolojisindeki Demirci Kawa Efsanesi’ne dayandığına inanılır. Anadolu ve Orta Asya Türk halklarında Göktürklerin Ergenekon’dan çıkışı anlamıyla ve baharın gelişi olarak kutlanır.
Tarih ve Gelenek
Buzul Çağı’nın bitmesinden hemen önce ki günlere yani 15.000 yıl öncesine kadar uzanır Nevruz. Efsanevi Pers Kralı Cemşid,Indo-Iranlıların avcılıktan hayvancılığa ve yerleşik yaşama geçişini temsil eder. O çağlarda insanlık hayatında günümüzdekinden daha yaşamsal bir önem arzediyordu ve yaşamla ilgili her şey dört mevsim ile çok yakından ilgiliydi. Sarp geçmiş bir kışın ardından gelen bahar,yeşillenen bitkiler,tabiattaki çieklerin uykusundan uyanması insanlık için büyük bir fırsat ve bolluk demekti. Bu dönemde kutlamaları başlatan kişinin Kral Cemşid olduğu söylenir.
İran evrenbiliminin mimarlarından ve Zerdüştlerin Peygamberi olan Zerdüşt birçok bayramın kurumsallaşmasını sağlayan kişidir. Nevruz, “belki de” Zerdüşt tarafından kurumsallaştırılan bayramlardan biridir.
Bundan 12 yüzyıl sonrasında,MÖ 487 yılında, Büyük Darius, Persepolis’teki yeni inşa edilmiş olan sarayında Nevruzu kutluyordu. Son araştırmaların sonuçları bu kutlamaların çok özel bir anlam ifade ettiğini göstermektedir. Sadece Nevruz gününde sabah saatin 06.30’unda güneşin ilk ışıkları gözlem evindeki büyük kabul salonuna denk geliyordu ve bu olay sadece 1400 yılda bir gerçekleşiyordu. Bu durum aynı zamanda Babillilerin ve Yahudilerinde yeni yılı ile çakışıyordu ve bu nedenle, bu kutlamaların eski toplumlar için çok uğurlu ve önemli sayıldığı açıktır.Persepolis yerleşkesinin ya da en azından Apadana’non sarayının ve “Yüz sütunlu Salonun” Nevruzu kutlamak amacıyla inşa edildiği sanılmaktadır. Ne yazık ki eski kitabelerde Nevruzdan bahsedilmemektedir.
İsim Kökeni
Kelimenin aslı eski Farsçadan gelir: Yeni anlamındaki nava ve gün ışığı/gün anlamındaki rəzaŋh birleşerek oluşturmuşlardır. Anlamı “yeni gün/günışığı” dır ve günümüzün Farsçasında da hâlâ aynı anlamda kullanılmaktadır (Nev: yeni + ruz: gün; anlamı “yeni gün”).
Nevruz ve Ekinoks
Bu gün Kuzey yarım kürede bahar ekinoksunun (gün tün eşitliği) oluştuğu gündür. Güneş Ekvator’a dik açı ile gelir. Gece ve gündüz eşittir bu günde. . Ayrıca hem kuzey hem de güney kutbu aynı anda gündoğumu hattındadırlar ve gün ışığı her iki yarımküre arasında eşit olarak paylaşılmaktadır. Astrolojik olarak 21 Mart, burçlar sırasında ilk olarak yer alan Koç burçunun başlangıç günüdür.
Nevruz’u Kutlayan Ülkeler
Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Çin, Gürcistan, Hindistan, Irak, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Kosova, Kürdistan, KKTC,Makedonya,Özbekistan,Pakistan,Rusya, Sırbistan,Suriye,Tacikistan,Türkiye,Türkmenistan,Ukrayna
Türklerde Nevruz
Türklerin (Göktürklerin) Ergenekon’dan demirden dağı eritip çıkmalarını, baharın gelişini, doğanın uyanışını temsil eder. Doğu Türkistan’dan Balkanlara kadar tüm Türk kavimleri ve toplulukları tarafından, MÖ 8. yüzyıldan günümüze kadar her yıl 21 Mart’ta kutlanır.
Türkiye’de bir gelenek, Türk Cumhuriyetleri’nde ise resmî bayram olarak kutlanırken, 1995 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyeti tarafından Bayram olarak kabul edilen bir gün haline gelmiştir.
Türk Takvimi’nde bir gün 12 bölüme ayrılır, her bölüme Çağ adı verilirdi. Bir çağ iki saat, dolayısıyla bir gün de 24 saattir. Her bir çağ ise sekiz Keh ten ibarettir. Yılbaşı olarak gece-gündüz eşitliğinin yaşandığı 21 Mart, Nevruz günü olarak kutlanır. Bu güne ve yeni yılın başladığı âna Yılgayak denir.
Oniki Hayvanlı Takvim ve Melikşah’ın Celali Takvimi’nde yılbaşı olarak belirlenen 21 mart, Divânu Lügati’t-Türk’te de ilkbaharın gelişi olarak belirtilir. Türk edebiyatı ve musikisine de Nevruz; Nevruz-ı Asl, Nevruz-ı Arap, Nevruz-ı Bayati, Nevruz-ı Hicaz, Nevruz-ı Acem ve Nevruz-ı Seba olarak girmiştir. Tarihte pek çok devlet tarafından bayram ve gelenek olarak kutlanmıştır. Bunların başında Anadolu beylikleri, Eski Mısır, İran, Safavi, Sasani, Moğollar, Selçuklu ve Osmanlı gelir.
Selçuklu ve Osmanlı’da millî bayram olarak kutlanan Nevruz, Nevruziye adlı şiirlere ve şenliklerle ziyafet verilerek kutlanırdı. Özel olarak hazırlanan Nevruziye adlı macun Osmanlı döneminden kalan bir kültür olarak bu gün hâlâ Manisa’da 21 Mart’ta Mesir macunu şenlikleri yapılmaktadır. Alevi ve Bektaşiler arasında da kimi yorelerde eski takvime atfen Mart Dokuzu adi verilerek kutlanan Nevruz’da özel ayinler yapılırdı, yine Zerdüştler ve Yezidiler’de 21 Mart’ı bayram olarak kabul etmişlerdir.
Afganlarda Nevruz
Geleneksel olarak iki hafta boyunca kutlanır Nevruz Afganistan’da.Hazırlıklar her yerde ki şekliyle günler öncesinden başlar ve Chaharshanbe Suri’den yani Yeni Yıl’dan önceki en son Çarşamba gününden sonra bitmiş olur.
Birçok gelenek ve görenekleri içinde en önemlileri, Haft Meva, Smanah,Gul-e Surkh Festival,Buzkashi , Jashni Dehqān, özel yemekler ve erguvan bahçelerine yapılan gezilerdir.
Bahailerde Nevruz
Bahailer Nevruz’u hem bayram hem de bir tatil günü olarakta kutlarlar.Fakat bu kutlama sadece yeni yılın kutlaması değil aynı zamanda tutmuş oldukları 19 günlük orucunda bitmesinin kutlanmasıdır. 19 günlük (2 Mart – 20 Mart Bahai takvimine göre Alâ ayıdır.) Bahaî orucunun bitimindeki günün, güneş batışından ertesi günün güneş batışı arasındaki zaman Oruç Bayramı’dır. Bugün aynı zamanda Bahaî yılbaşıdır. Bugünle takvimin son ayı olan Alâ ayı sonra ermiş ve Baha ayının ilk günü başlamış olur. Bundan dolayı bugüne nevruz bayramı adı da verilir. Bayram toplantısında Nevruz’a ait Levih (Bahai inancındaki Tanrı sözlerinin derlendiği kitap) ve dualar okunur.
Kürtlerde Newroz
Kürtler Nevruz’u 21,22 ve 23 Mart’da kutlar.Gelmekte olan ilk baharı karşılarlar. Kadınlar rengarenk elbiseler giyer ve başlarına pullarla süslenmiş ışıltılı örtüler örterler. Topluluk büyük bir ateş yakar bu direnişin,arınmanın ateşidir. Etrafında halay çekilip, türküler söylenip üstünden atlanır ateşin.
“Nevruz kutlu olsun” Kürt dillerinde şöyle söylenir: Kurmanci: Newroz pîroz be! Zazaca: Newroz pîroz bo, ve Sorani: Newroztan pîroz bêt.
Arap Alevileri’nde Nevruz
21 Mart’da kutlamalar başlar.Kocaman kazanlar kurulur ve içinde tüm köye yetecek kadar ‘Aşur’ pişirilir. Sadece Arap Alevilerine özgüdür bu yemek. Yemeğin amacı ise ihtiyacı olan insanlara yardım etmektir. Tabi ki dağıtılmadan önce erkekler Arap Alevilerine özgü olan bir namaz çeşidini kılıp dağılırlar. Çocuklar ise onlara hazırlanan ve soğan kabuğu ile kaynatılarak hazırlanan yumurta tokuşturma oyununu oynarlar.bu oyun Azerilerde de görülür.
Demirci Kawa Efsanesi
Kürt tarihinde Newroz Bayramının çıkışı ve tarihi bir kaç şekilde anlatılmaktadır. B.Nikitin, Newroz’un tarihinin çok eski yıllara dayandığını ve mitolojik bir kabukta, somut tarihi olayların saklı olduğunu ve onu efsaneleştirdiğini belirtiyor. Yazılı kanıtların çok az olduğu dönemlerde Newroz’un tarihsel gelişimini sağlıklı bir şekilde yazmak tarihçileri zorlamıştır .Kürt tarihçileri, Kürtlerin en eski dini olan Zerdüşt’ün Kitabı Zendavester’de, Firdevs’in Şerefnamesinde Ömer Hayyam’ın Newroz namesinde ve Şerefxan’ın Şerefnamesinde ve günümüzde çeşitli yazılı eserlerde Newroz değişik şekillerde işlenmiş, bugüne taşınmıştır .
Bir efsaneye göre, M.O. 612 yılında Asur İmparatorlugu Mezopotamya halklarına, Kürtlerin ataları olan Medlere, lran’lıların ataları Perslere, Ermenilerin ataları Urartulara ve şimdi soyları tükenen Hurilere, Babillere, Elamlılara çok zulüm yapıyordu. Med Generali Keyasker tüm halkların da desteğini alarak Asur zulmüne ve zalim Dehak’a karşı ayaklanır. 21 Mart 612 yılında Asurluların başkenti Ninova’yı kuşatır .Zalim Kral Dehak’ı sarayıyla birlikte yakar . Keyasker’e eski Med ve Pers dilinde “lider, önder, komutan, Ozan” anlamına gelen ”Kawa” denilir. Bu günden sonra, bütün Mezopotamya halkları özgür olur.Ve bugüne Kürtçe ”Newroz” (yenigün) derler.Her 21 Mart günü zalim Dehak’ın sarayını yakan ateşi yakıp Newroz’u bir bayram olarak kutlarlar.
Başka bir efsaneye göre, M.Ö. 1896 yılından 1176 yılına kadar egemenlik kurmuş olan Kassitli Kürtler, egemenliklerinin ilk yıllarında Babil’i ikinci kez işgal ediyorlar. Söylenceye göre, Kral Cemşid bir taht üzerinde Kürt kenti olan Demawed’den Babil’e götürülürken, yüzü o kadar parlıyor ki, halk onu güneşe benzetir ve gök iki güneş gördü derler , bugüne Newroz denir. Cemşid’in Babil’e girdiği gün 21 Mart’tı. Bugün her yıl bayram olarak kutlanır.
Fars mitolojisindeki Kawa efsanesinin Kürt versiyonuna göre, günümüzden 2500 yıl öncesinde Zuhak (Bazı kaynaklara göre Dehak)adında Asurlu çok ama çok zalim bir kralın altında yaşayan Kawa adında bir demirci vardı. Bu kral tam bir canavardı ve efsaneye göre her iki omzunda da birer yılan bulunuyordu. Her yıl bu iki yılanı beslemek için Kürtlerden iki genci sarayına kurban olarak getirtip aşçılarına bu iki çocuğu öldürtüp beyinlerini yılanlarına yemek olarak verdiriyordu. Aynı zamanda bu canavar kral ilkbaharın gelmesini de engelliyordu. En sonunda bu zulümden bıkan ve bir şeyler yapmak isteyen Armayel ve Garmayel adlı iki kişi kralın sarayına mutfağa aşçı olarak girmeyi başarırlar ve Kralın yılanlarını beslemek için beyinleri alınarak öldürülen çocuklardan sadece birini öldürüp diğerinin gizlice saraydan kaçmasına yardımcı olurlar. Böylece ellerindeki bir insan beyni ile kestikleri bir koyunun beynini karıştırarak yılanlara vererek her yıl bir çocuğun kurtulmasını sağlamış olurlar. İşte bu kaçan kişilerin Kürtlerin ataları olduğuna inanılır ve bu kaçan çocuklar Kawa adlı demirci tarafından gizlice eğitilerek bir ordu haline getirilirler. Böylece Kawa’nın liderliğindeki bu ordu bir 20 mart günü zalim kralın sarayına yürüyüşe geçer ve Kawa kralı çekiç darbeleri ile öldürmeyi başarır. Kawa etraftaki tüm tepelerde ateşler yakar ve yanındakilerle birlikte bu zaferi kutlarlar. Böylece Kürt halkı zalim kraldan kurtulmuş olur ve ertesi gün ilkbahar gelmiş olur.
Newroz Türkiye’de neden bir tartışma konusudur?
1979 yılında PKK üyeliği ve kurucularından birisi olma hasebiyle tutuklanarak Diyarbakır Cezaevi‘ne konulmuştur. 27 yaşındayken 21 Mart 1982‘deki bir nevruz gününde hapishane koşullarını protesto etme amacıyla cezaevindeki hücresinde kendisini yaktığı bu şekilde intihar ettiği belirtilmektedir. Bu intiharın ardından cezaevlerinde hükümlü bulunan siyasi suçluların bir kısmı ölüm orucu eylemi ve isyanlar başlatmıştır. O günden sonra yıllarca süregelen bir problem haline gelmiştir. Newroz’u bir terör propagandası ilan eden devlet yetkilileri bir süre bu şenliği engellemeye çalışmıştır. Bazı ülkeler Mazlum Doğan adına Almanya başta olmak üzere gençlik festivalleri düzenlemektedir. İntiharı ise ‘’Bu Kalp Seni Unutur Mu?’’ dizisinin 5. Bölümünde işlenmiştir.
Dünyada Önemi
2010’da ,Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 3000 yıldan beri kutlanmakta olan Pers kökenli bu şenliği, Dünya Nevruz Bayramı ilan etmiştir. 28 Eylül – 2 Ekim 2009 arasında Abu Dhabi ‘de hükümetler arası toplanan Birleşmiş Milletler Manevi Kültür Mirası Koruma Kurulu, nevruzu Dünya Manevi Kültür Mirası Listesi ‘ne dahil etmiştir. 2010’dan başlayarak Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 21 Mart’ı “Dünya Nevruz Bayramı” olarak kabul etmektedir.
NEWROZ halkların bayramıdır. Tek bir halkın değildir!
DOSYANIN DAHA DETAYLI VERSİYONU VE DİĞER İLGİNÇ KONULAR İÇİN GZONE DERGİ’NİN “MART 2016” SAYISINI AŞAĞIDAKİ BAĞLANTILARDAN ÜCRETSİZ OKUYABİLİRSİNİZ…
(Mart 2016 sayımız, Google Play ve IOS App Store Uygulamalarımız bakımda olduğundan, üstten “Click To Read”e ya da alttaki kapak görselimize tıklanarak, ISSUU üzerinden her türlü mobil cihazdan kolayca okunabilir)
